Tāpiritanga 4: Rangahau kēhi

Whakamahinga i Te Rautaki Reo Māori.

E rua ngā kēhi, e whai ake nei, ka whakaatu i ngā mahinga a ngā pokapū ki roto i ngā wāhi e rua, o ngā wāhi 10, kei reira kei te Kāwanatanga te mana whakahaere ki te tautoko whakahoutanga reo Māori – whanaketanga reo whānau me te whakamahere reo whānau.

Rangahau kēhi tuatahi: Whanaketanga reo whānau
I tautuhia e te Rautaki, i whakamanatia e te Komiti Matua a te Pāremata i te marama o Hōngongoi 2003, ngā wāhi e waru i reira kē te Kāwanatanga e whakamahi ana i te whakahaoutanga reo Māori. I te marama o Whiringa-ā-nuku 2003, ka whakamanatia e te Komiti Matua a te Pāremata ngā wāhi “hou”, kōtahi o ēnei hei tautoko i te whanaketanga reo hapori. ( Ko tērā ake wāhi hou ko te whakamahere reo hapori.)

Kua tuhia i roto i te rangahau a Te Puni Kōkiri (TPK ), Te Mahi o te Reo Māori ki roto i ngā Whānau (2002), “ko te whakawhiwhinga reo whānau te kokonga kōhatu o te whakahoutanga me te tipuranga reo angitu” (whārangi 11). E tuhia ana e te rangahau ko te pūtake o tēnei whakawhitinga ko te whakapuare i te huarahi e rongo ai ngā tamariki i te reo ki roto i ngā āhuatanga tūturu, mā konei e noho māori ai te whakamahi i te reo i roto i ō rātou hinengaro, “ka rangona ia rā i roto i ō rātou kāinga me ō rātou hāpori”. (whārangi 22)

Ko ngā tautokohanga a te Kāwanatanga mō te whanaketanga reo whānau ka whai ki te whakamanawa mahinga reo Māori ki roto i ngā kāinga mā te whakawhiwhi pārongo me ngā tohutohu ki ngā whānau Māori i roto i tētahi kupenga kaitautoko. E hono ana te whanaketanga reo whānau atu ki ngā whāinga Rautaki o te whakapakari i te whakamahinga i te reo me ngā pūkenga reo.

I tuku kanataraki a TPK ki tētahi rōpū kaitiaki akoranga ki te whakahoahoa me te whakahaere i tētahi hōtaka i roto i te whanaketanga reo whānau, me te whakahoahoa i tētahi mahere whakamahinga. Nō muri iho ka whakahau a TPK i te kaiwhakawhiwhi nei māna e kawe ngā ratonga kaitautoko. Tekau ngā kaitautoko kua kimihia, kua whakangungutia, kia riro mā rātou e whakawhiwhi ngā tohutohu me ngā mahi rautaki hei whakapiki i te mahinga i te reo Māori ki roto i ngā kāinga. Ka mahi aua kaitautoko ki te taha o ngā whānau 100 kua tautuhia rātou i a rātou.

Kua tohua e TPK tētahi kaiwhakawhiwhi nō waho māna e whakawhanake taputapu aromatawai mō te hōtaka.Te hiahia ka takoha atu ngā aromatawaitanga o te hōtaka ki te arotake o te Rautaki 2008/09, ā, i runga i ngā hua ka puta, ka whakamahia hei tautoko i te whakamahinga haere tonu i muri, o te whanaketanga reo whānau ā-muri i te tau 2008.

Kua mahi anō Te Taura Whiri i te Reo Māori – te Kōmihana Reo Māori (Te Taura Whiri) i ētahi pūtere pakupaku e pā ana ki te whanaketanga reo whānau pērā i te hanga, me te tohatoha kete pārongo kōrero Māori mō ngā mātua, me te tuku pūtea mō ngā mahere reo whānau mā roto i te pūtea o Mā Te Reo.

Rangahau kēhi tuarua: Whakamaheretanga reo Hapori
I te nuinga o ngā wā, ka whakatakotoria i roto i ngā mahere reo hapori te āhua o te reo, ngā whāinga hapori mō te reo, me ngā mahinga mō rātou e eke atu ai ki ērā whāinga.

Tētahi o ngā tūranga mahi a te Kāwanatanga i raro i te Rautaki ko te tautoko whakamaheretanga reo hapori mā te tuku moni, me te tuku tohutohu atu ki ngā hapori e hiahia ana ki te whakahou i te reo Māori i roto i ō rātou rohe ki runga i tētahi mahere reo hapori. I hoatutia ngā whakamaheretanga me ngā whakamahinga mō tēnei tūranga ki Te Taura Whiri.

I mua o te tau 2003, i tautokona e te Kāwanatanga ngā whakamaheretanga reo hapori mā roto i te pūtea o Mā Te Reo (e whakahaeretia ana e Te Taura Whiri), te Kōkiri Reo Tūāpapa Hapori (e whakahaeretia ana e Te Tāhuhu o te Mātauranga), te Hōtaka Hanga Raukaha kua riro hei wāhanga o te Huarahi Pūmanawa Nohopuku Māori (e whakahaeretia ana e TPK).

Ko te pūtea o Mā Te Reo, i hangaia i te tau 2000, ka tautoko i ngā hōtaka, ngā kaupapa mahi, ngā mahinga, e takoha atu ana ki te whakapakaritanga reo Māori taumata-rohe. E $15 miriona te pūtea nei, i te tau 2000. Atu ki te $1.8 miriona (te Tāke Hokohoko, Tāke Tāpiri kei roto) ia tau e tohatoha ana ki ngā hapori Māori hei tautoko i ā rātou hōtaka reo. I te 1 o Hui Tanguru 2006, āhua $8 miriona te toenga pūtea.

E whai ana te Kōkiri Reo Tūāpapa Hapori ki te tautoko i te whanaketanga o te ako i te reo Māori, ngā rauemi mō te ako, me ngā pūkenga reo o ngā mātua me ngā kaituku tiakitanga kei roto ā rātou tamariki i ngā akoranga rumaki Māori, kei te ako reo Māori rānei. Ko te Kōkiri Reo Tūāpapa Hapori e tukuna ana ki ngā iwi, kāhore ki ngā tāngata takitahi, ki ngā whānau rānei. E toru ngā wāhanga mahi a ngā iwi kei roto i te kaupapa o te Kōkiri Reo Tūāpapa Hapori – te whakamatawai taiao, me ngā rawa, te whakamahere me te whanake i ngā kōkiri, me te whakamahinga, te aromatawaitanga i ngā kōkiri.

Tokowaru ngā iwi i whakaaetia ki roto i te huringa tuatahi i te tau 2001, tokowhā o ēnei iwi i whakatutuki i te hōtaka. Kei roto i tēnei huringa (te huringa tuarua) e tāpiri ana he tautokohanga pakari ake mai i te Tāhuhu o te Mātauranga, e whai ana ki te whakaiti i te auau takanga i waenga i ngā mahi hōtaka. Hei tauira, ka āwhina te Manatū i ngā iwi ki te aromatawai mehemea e tika ana ngā tāngata kei a rātou, e tika ana ngā pūkenga ki te mahi pai i ā rātou mahi. Mehemea kāhore, ka taea e ngā kaimahi a te Manatū, me TPK, te mahi tahi ki ngā iwi ki te rapu huarahi ake hei whakatutuki i te mahere reo hapori a taua iwi. Ko ngā tauira o ngā kōkiri e whakamahia ana e ngā iwi i raro i ngā pūtea Kōkiri Reo Tūāpapa Hāpori ko te kohikohi hītori ā-waha, te hanga papa kupu tūāpapa-iwi, me te whakahaere rōpū kōrerorero.

E whai ana te Huarahi Pūmanawa Nohopuku Māori ki te whakapakari i te raukaha o ngā rōpū Māori me ngā hapori ki te hanga i ngā rautaki, ngā pūnaha, me ngā pūkenga e hiahia ana ki te whakahaere i tō rātou ake whanaketanga me te whakatutuki i ā rātou ake kōkiri. I runga i tēnei, kua whiwhi pūtea ētahi mahinga whakamahere reo hapori, mai i TPK.

He komiti pokapū-hononga kei te whakahaere i ngā pūtea o Mā Te Reo me te Kōkiri Reo Tūāpapa Hapori, kō ngā māngai nō ngā tari o Te Tāhuhu o te Mātauranga, TPK, me Te Taura Whiri. Kei runga anō i te rōpū tohutohu o Mā Te Reo, ko ētahi māngai o Te Māngai Pāho – te Pokapū Pūtea mō te Pāho Māori, me te hapori.

I mua o te tau 2006, ko ngā pūtea e wātea ana mō ngā whakamaheretanga reo hapori kāhore i te whakaritea ōkawatia, ahakoa e rite ana ngā mema o ngā komiti pokapū-hononga. I te wā o tā mātou arotakenga, i te mahi nui ngā pokapū e toru, ko rātou e whakahaere ana i ngā pūtea whanaketanga reo hapori, kia pai ake ai te whakarite i ngā hōtaka, me te whakapūmau i te tukunga pārongo ki ngā kaitono, mō ngā pūtea katoa e wātea ana, kia tono ai rātou ki ngā pūtea tōtika i runga i ngā ahua whakahaere me te rahi o tā rātou hōtaka. Hei tauira, tērā ka tohutohu mai te Tāhuhu o te Mātauranga i ngā iwi kua whaiwāhi kē ki te Kokiri Reo Tūāpapa Hapori, ka hanga mahere hei tono ki ngā moni a Mā Te Reo, kia taea te mahi haere tonu ki te whakatutuki i ā rātou mahere.

I te whakamahere Te Taura Whiri me Te Tāhuhu o te Mātauranga i tētahi whakahaere hei whakataurite i ngā whakaritenga me ngā take tuatahi o ngā pūtea, me te whakahaere mahi anō mō te tautuhi, me te whakaine i ngā huanga.

kei runga